Komunikadu Imprensa Karta Nakloke ba Povu Timor-Leste no Parseiru Desenvolvimentu

Dili 08 Jullu 2021, Governu Timor-Leste tama hikas fali ba preparasaun planu no orsamentu hodi kontinua misaun ba libertasaun povu husi kiak no mukit. Nune’e Governu Daualu hahú diskusaun iha jornada orsamental ba Orsamentu Jeral Estadu 2020 iha loron 29 Juñu 2021 ho tema Kualidade orsamentu kresimentu inkluzivu no sustentavel. Natureza husi debate iha jornada orsamental mak atu define prioridade nasionál ba tinan fiskál. Dezafiu komún sira ne’ebé mós nafatin hetan atensaun máxima husi diskusaun mak hanesan situasaun covid-19 iha Timor Leste no Inundadasaun no rai monu
Iha Jornada orsamental ba orsamentu Jeral Estadu 2022 nian ho tetu orsamentu fiscal US$1.5 Bilhões define ona Programa prioritários 6 mak hanesan:
1. Kapital Sosial (Edukasaun, formasaun profisionál no Saude)
2. Abitasaun no no Inklusaun Sosial
3. Seitor Produtivus (Agrikultura, Turismu, Ambiente no kreatividade)
4. Desenvolcimentu Seitor privadu
5. Desenvolvimento rurál no
6. Governasaun
Sosiedade sivíl apresia tebes ba sinsieridade governu nian ne’ebé mai duni ho fundamentu kapasidade iha análise konteistual no análise situasaun Timor-Leste nian ne’ebé bele identifika seitores prioritarius ne’ebé aserta duni ba nesesidade no dezafiu povu no ba sustentabilidade Timor Leste nu’udar estadu.
Sosiedade sivíl fiar katak ho definisaun programa prioridades nasionál ba tinan fiscal 2022, sei tulun atu hadiak ita-nia edukasaun iha nia asesu no nia kualidade. ita inferenta ona no intenta daudaun dezafiu wain iha prosesu dezenvolvimentu edukasaun iha aspeitu infraestrutura eskola, kurríkulu, kualidade no kuantidade professores, materiál aprendizajen no fasilidade apoiu sira seluk. sai difisil liu tan bainhira ho ezisténsia surtu covid-19 iha tinan rua ikus, ne’ebé destroi kalendáriu akadémika, obriga atu tenke halo suspensaun ba aula prezidensiál até ezame sira. Halo Timor oan sira labele hetan oportunidade di’ak liu atu dezenvolve sira nia koñesimentu no abilidade.
Ho definisaun setór saúde nu’udar programa prioridade iha orsamentu Jeral Estadu 2022, sei tulun Timor oan sira atu asesu ba prestasaun servisu ne’ebé di’ak no besik iha sira nia hela fatin, hetan konsulta tratamentu regulár husi médiku matenek no parteira profisionál liuliu ba labarik no inan isin rua sira iha sentru saúde ne’ebé kualidade, hadook Timor oan sira husi moras contagiosa oioin inklui surtu COVID-19
Iha apeitu be’e mós saneamentu, sei tulun família sira hotu asesu ba be’e mós ne’ebe seguru no sustentavel liu husi hadi’a infraestrutura be’e mós no saneamentu hodi garante distribuisaun be’e mós ba ema hotu
Ita nia produsaun agríkola sei aumenta liu tan hodi haforsa ita-nia rezilensia no soberania ai han, família agrikultór sira sei kontinua halo produsaun no sei hetan rendimentu boot hodi bele hodi bele hadi’a ekonomia família nian. Iha tempu hanesan mós buka atu kore a’an husi dependénsia ba setór mina-rai no gas liu dezenvolvimentu iha agrikultura no turismo.
Sosiedade sivíl louva vontade governu nian hodi bele tau prioridade ba asuntu ne’ebé liga ho povu nia moris. Sosiedade sivíl apresia governu tanba tau prioridade ba setór produtivu nu’udar dalan ida kore an husi dependência ba fundu petrolífero no hahú dadaun diversifikasaun ba fundu petrolíferu.
Sosiedade sivil deklara apoiu tomak ba inisiativa governu nian hodi hadi’a povu nia moris liu husi orsamentu estadu 2022 no sei mobiliza mós apoiu husi komunidade Timor-Leste no komunidade internasionál ba polítika brilhante governu Timor-Leste ida ne’e. sosiedade sivil mós sei halo sosializasaun maka’as liu tan no halo konsiensializasaun ba komunidade atu bele simu vasina hodi kria condições ba governu ita bele servisu di’ak liu tan iha implementasaun programa prioritarius sira.
Ami husik konfiansa tomak ba governu hodi hein atu servisu hamutuk
Ami ne’ebé asinatura
1 Daniel Santos do Carmo, Direktor FONGTIL
2. Jose Monteiro,Kordenador Rede Timor Leste Coalition for Education
3. Sabino Fitun, Core Group Transparency
4. Koko Valentim Ximenes,kordenadór PN BESI.TL
5. Ainda Exposto, Rede Feto Timor-Leste (Direktora Rede Feto Feto Timor-Leste)