Enkontru Virtual Ezekusaun OGE 2021 ne’ebé utiliza husi Fundu Petroliferu ba Dezenvolvimentu Nasional
Dili 24 juñu, Enkontru Virtual Google Meet entre Konsellu Konsultivu Fundu Petroliferu KKFP, Membru ONGs no FONGTIL, ko’alia liu kona-ba Ezekusaun OGE 2021 ne’ebé utiliza husi Fundu Petroliferu ba dezenvolvimentu Nasionál.
Objetivu husi enkontru ne’e maka…
“Hodi monitoriza órgaun soberanu hanesan Governu, Parlamentu Nasional no Prezidente da República hodi ezerse sira ninia papél ba asuntu Orsamentu Jeral dó Estado no mós orsamentu ratifikativu tuir prosedimentu legál lei ne’ebé iha, atu nune’e hodi evita efisiénsia jurídiku iha desizaun ne’ebé sira prodús.”
Knaar Fundamentual husi Konsellu nian maka :
- Atu fahe Informasaun sira kona-ba Fundo Petrólifero ba Ko
- munidade/Povu Timor-Leste.
- Atu fó pareser/opiniaun ba Parlamentu Nasional kona-ba oinsá atu uza Fundo Petrólifero.
Husi knaar hirak ne’e, konsellu nia foka liu ba oinsá atu labele…. sira hodi halo voto osan Fundo Petrolifero….. ida ne’e mós iha relasaun ho
Lei Petrolifero katak tenki jere ho boa Governasaun, atu nune’e bele ajuda ba jerasaun ba jerasaun.
Ita-nia Fundu Petrólifero agora ne’ebé sei tuir relatóriu ikus iha fulan Maio 2021, ne’ebé mak atinji $19 bilhões. Husi osan $19 bilhões katak osan ho montante ne’ebé aas, mezmu governu nia proposta orsamentu inklui ratifikativu atinji ona $2 milhões, maibé nivel ida ne’ebé autorizadu husi Lei Jestaun Finanseiru para atu bele foti mak hanesan nafatin iha montante $1.5 bilhões durante iha 2021.
Husi montante $1.338 milhões ba 2021, Governu hafoin halo levantamentu ida iha fulan Fevereiru ho montante +/- $200 milhões no mós $150 milhões iha fulan Abril 2021. Husi montante osan hirak ne’e ita foin foti $300 milhões itál, ba Fundu Petrólifero ba iha finansiamentu orsamentu estadu to iha ohin loron. Maski nune’e Fundu Petrólifero sa’e ba $19 Bilhões, la signifika katak ita iha situasaun ida ne’ebé mak seguru kona-ba Fundu tanba ida ne’e iha relasaun ho fontes rendimentu prinsipál ida ba Fundu Petrólifero ne’ebé mak ho naran Reseitas husi Profit Oil.
Maioria Profit Oil ne’ebé mak mai 100% husi atividade Bayu Undan nian. wainhira halo komparasaun ho ohin loron nian ne’ebé mak mais ou menus ita-nia rendimentu ba kada mensál husi aktu Petrólifera iha $24-$25 milhões pur mês, ne’ebé menus liu kompara ho tinan hirak liu ba. Entaun ida ne’e signifika katak kontribuisaun kampu mina rai ba ita-nia Fundu Petrólifero hahú menus liu no ita hetan barak liu husi investimentu Fundu Petrólifero iha merkadu finanseira.
Rendimentu average husi $24 -$25 milhões ne’e ita bele dehan $21 milhões ba kada fulan durante fulan 5 ikus ne’e. Se kompara iha tinan 2021 ho 2020 nian ne’ebé mais ou menus $47 mil por mês ho $80 pur mês iha tinan 2019, husi parte ne’e bele dehan ita nia rendimentu tun. Komparasaun entre husi tinan 2011-2014 ne’ebé mak ita-nia rendimentu husi Fundu Petrólifero iha $200 milhões pur mês.
Ameasa ne’ebé mak Timor-Leste intenta maka ita-nia dezenvolvimentu ekonómiku ne’ebé maka seidauk sai husi dependénsia Petrólio no dependénsia orsamentu estadu. Atu dada Kadoras ka Dezenvolve Sunrise entaun tenki hahú define konseitu ba dezenvolvimentu nian.
Vantajen husi dada City Sunrise karik dezenvolve entaun ne’e bele kontribui osan balun ba dezenvolvimentu petrolífera, maibé ne’e la sai hanesan submisaun ba sustentabilidade fiskál, enkuantu governu seidauk bele dezenvolve setór produtivu sira hodi bele substitui rendimentu mina rai.
Atu asegura prinsípiu sustentabilidade Fundu Petrólifero ne’ebé mak Kosellu Konsultivu Fundo Petrólifero sempre fó pareser tertulis ba Parlamento Nasional ne’ebé foku kona-ba Governu/Estadu tenki kumpre regra hirak ne’ebé estabelese iha Lei Fundu Petrólifero.
Progresu balun ne’ebé Konsellu fó observasaun badak kona-ba alterasaun Lei Fundu Petrólifero, alterasaun Lia Fundu Petrólifera, Lei Nilerio, alterasaun Jestaun Orsamentu Finanseiru no husik hirak Konsellu hare iha pontu krítiku balun ne’ebé konsellu konsidera katak sei fó ameasa ba Fundu Petrólifero no mós fó impaktu ba Demokrasia.
Iha situasaun agora ne’ebé mak presu mina rai sa’e oituan tanba $73 pur barir. Presu mina sempre sa’e tanba ne’e hanesan fatór ida ne’ebé fó kontribuisaun ba rendimentu mina rai no presu mina labele hamriik mesak maibé la’o hamutuk ho ezerva mina rai ne’ebé iha.
Governu foin foti hela $300 itál milloens husi Fundo Petrólifero ba Orsamentu Jeral Estadu no hare husi livru orsamentu ne’ebé mak Governu to ohin loron ezekuta orsamentu foin 31.6%.
Knaar husi KKFP iha oin rua (2) atu fahe orsamentu ba Povu sira
Relatóriu ikus iha maiu 2021 atinji 19 Milois, Governo nia proposta to’o 2 milloens mas Lei autoriza atu foti 1.5 milloens de’it labele liu.
Fundu Petroluim sa’e ba 19 Miloes la signifika katak ita seguru ba orsamentu ba atividade Bayu Undang nian.
Kalkulasaun orsamentu iha kampu mina rai menus liu ita hetan barak liu husi Fundu Petrolifeiros, 47 kada fulan iha tinan 2020 no 87 kada fulan 2019 2011-2014 rendimentu duzentus cinco oitenta oitu milloens.
Ameasa makas modelu dezenvolvimentu makas liu husi sustentabilidade entaun ita iha problema oitenta tanba ita fó todan liu Fundu Petrolifeiro, Prosesu atu dada kadoras mai Timor-Leste hahú halo ona konseitu, Atu asegura Fundu Petrolifeiros, ba Konselho Konsultivu Fundu Petrolifeiros fó para ser ba Parlamento Nacional hodi husu Governu nia justifikasaun.
Progresu ba alterasaun lei Fundu Petrolifeiros no Lei Mineiro Lei Orsamentu Geral ami haree sei fó Inpaktu ba Orsamentu Geral, Servisu ida Proteje KKFP tau responsabilidade ba Organizasan Sosiedade Sivil tomak Fundu ne’ebé iha 19 Miloes trasa atu labele gasta arbiru.
Folin mina rai agora ba 73 dolar por Barer, Governo foti 3000 ita milloens husi Fundus Petrolifeiros Orsamentu.
Fundu petrolífera hetan mai husi Parte ne’ebé de’it
Fundu petróliu mai husi parte sira mak hanesan ne’e;
- Tasa Pertrolifeiros
- Roal fee direita ida ne’ebé na’in hetan (Tetun katak Timor iha Direitu Tomak atu hetan RAI TEEN)
- Fundu Petrolifeiro hetan osan husi investimentu iha Merkadu Internasional
- 5% liu husi ida ne’e ita Fo ba Timor GAP
- Husi Sangrais ita seidauk hetan reseitas
- Insert husi rendimentu atu sa’e ka tun ne’e defende ba Banko 35 ne’e investe iha asoes ne’e ita bolu investimentu non eventu iha tinan kotuk ita lakon 850 dolar Amerika.