Enkontru Virtual Ezekusaun OGE 2021 ne’ebé utiliza husi Fundu Petroliferu ba Dezenvolvimentu Nasional

Dili 24 juñu, Enkontru Virtual Google Meet entre Konsellu Konsultivu Fundu Petroliferu KKFP, Membru ONGs no FONGTIL, ko’alia liu kona-ba Ezekusaun OGE 2021 ne’ebé utiliza husi Fundu Petroliferu ba dezenvolvimentu Nasionál.

Objetivu husi enkontru ne’e maka…

“Hodi monitoriza órgaun soberanu hanesan Governu, Parlamentu Nasional no Prezidente da República hodi ezerse sira ninia papél ba asuntu Orsamentu Jeral dó Estado no mós orsamentu ratifikativu tuir prosedimentu legál lei ne’ebé iha, atu nune’e hodi evita efisiénsia jurídiku iha desizaun ne’ebé sira prodús.”

Knaar Fundamentual husi Konsellu nian maka :

  1. Atu fahe Informasaun sira kona-ba Fundo Petrólifero ba Ko
  2. munidade/Povu Timor-Leste.
  3. Atu fó pareser/opiniaun ba Parlamentu Nasional kona-ba oinsá atu uza Fundo Petrólifero.

Husi knaar hirak ne’e, konsellu nia foka liu ba oinsá atu labele…. sira hodi halo voto  osan Fundo Petrolifero….. ida ne’e mós iha relasaun ho

Lei Petrolifero katak tenki jere ho boa Governasaun, atu nune’e bele ajuda ba jerasaun ba jerasaun.

Ita-nia Fundu Petrólifero agora ne’ebé sei tuir relatóriu ikus iha fulan Maio 2021, ne’ebé mak atinji $19 bilhões. Husi osan $19 bilhões katak osan ho montante ne’ebé aas, mezmu governu nia proposta orsamentu inklui ratifikativu atinji ona $2 milhões, maibé nivel ida ne’ebé autorizadu husi Lei Jestaun Finanseiru para atu bele foti mak hanesan nafatin iha montante $1.5 bilhões durante iha 2021.

Husi montante $1.338 milhões ba 2021, Governu hafoin halo levantamentu ida iha fulan Fevereiru ho montante  +/- $200 milhões no mós $150 milhões iha fulan Abril 2021. Husi montante osan hirak ne’e ita foin foti $300 milhões itál, ba Fundu Petrólifero ba iha finansiamentu orsamentu estadu to iha ohin loron. Maski nune’e Fundu Petrólifero sa’e ba $19 Bilhões,  la signifika katak ita iha situasaun ida ne’ebé mak seguru kona-ba Fundu tanba ida ne’e iha relasaun ho fontes rendimentu prinsipál ida ba Fundu Petrólifero ne’ebé mak ho naran Reseitas husi Profit Oil.

Maioria Profit Oil ne’ebé mak mai 100% husi atividade Bayu Undan nian. wainhira halo komparasaun ho ohin loron nian ne’ebé mak mais ou menus ita-nia rendimentu ba kada mensál husi aktu Petrólifera iha $24-$25 milhões pur mês, ne’ebé menus liu kompara ho tinan hirak liu ba. Entaun ida ne’e signifika katak kontribuisaun kampu mina rai ba ita-nia  Fundu Petrólifero hahú menus liu no ita hetan barak liu husi investimentu Fundu Petrólifero iha merkadu finanseira.

Rendimentu average husi $24 -$25  milhões ne’e ita bele dehan $21 milhões ba kada fulan durante fulan 5 ikus ne’e. Se kompara iha tinan 2021 ho 2020 nian ne’ebé mais ou menus $47 mil por mês ho $80 pur mês iha tinan 2019, husi parte ne’e bele dehan ita nia rendimentu tun. Komparasaun entre husi tinan 2011-2014 ne’ebé mak ita-nia rendimentu husi Fundu Petrólifero iha $200 milhões pur mês.

Ameasa ne’ebé mak Timor-Leste intenta maka ita-nia dezenvolvimentu ekonómiku ne’ebé maka seidauk sai husi dependénsia Petrólio no dependénsia orsamentu estadu. Atu dada Kadoras ka Dezenvolve Sunrise entaun tenki hahú define konseitu ba dezenvolvimentu nian.

Vantajen husi dada City Sunrise karik dezenvolve entaun ne’e bele kontribui osan balun ba dezenvolvimentu petrolífera, maibé ne’e la sai hanesan submisaun ba sustentabilidade fiskál, enkuantu governu seidauk bele dezenvolve setór produtivu sira hodi bele substitui rendimentu mina rai.

Atu asegura prinsípiu sustentabilidade Fundu Petrólifero ne’ebé mak Kosellu Konsultivu Fundo Petrólifero sempre fó pareser tertulis ba Parlamento Nasional ne’ebé foku kona-ba Governu/Estadu tenki kumpre regra hirak ne’ebé estabelese iha Lei Fundu Petrólifero.

Progresu balun ne’ebé Konsellu fó observasaun badak kona-ba alterasaun Lei Fundu Petrólifero, alterasaun Lia Fundu Petrólifera, Lei Nilerio, alterasaun Jestaun Orsamentu Finanseiru no husik hirak Konsellu hare iha pontu krítiku balun ne’ebé konsellu konsidera katak sei fó ameasa ba Fundu Petrólifero no mós fó impaktu ba Demokrasia.

Iha situasaun agora ne’ebé mak presu mina rai sa’e oituan tanba $73 pur barir. Presu mina sempre sa’e tanba ne’e hanesan fatór ida ne’ebé fó kontribuisaun ba rendimentu mina rai no presu mina labele hamriik mesak maibé la’o hamutuk ho ezerva mina rai ne’ebé iha.

Governu foin foti hela $300 itál milloens husi Fundo Petrólifero ba Orsamentu Jeral Estadu no hare husi livru orsamentu ne’ebé mak Governu to ohin loron ezekuta orsamentu foin 31.6%.

Knaar  husi  KKFP   iha  oin  rua (2)  atu  fahe orsamentu  ba Povu  sira

Relatóriu ikus  iha  maiu 2021  atinji 19  Milois, Governo  nia  proposta  to’o 2 milloens  mas Lei autoriza atu foti 1.5 milloens de’it  labele liu.

Fundu Petroluim  sa’e ba 19 Miloes la signifika katak  ita seguru ba orsamentu  ba  atividade  Bayu  Undang  nian.

Kalkulasaun  orsamentu  iha kampu  mina  rai  menus  liu ita  hetan  barak liu  husi  Fundu  Petrolifeiros, 47  kada  fulan iha  tinan  2020 no  87  kada  fulan 2019  2011-2014  rendimentu  duzentus  cinco oitenta oitu milloens.

Ameasa  makas  modelu  dezenvolvimentu  makas  liu husi  sustentabilidade entaun ita iha problema  oitenta  tanba  ita  fó todan  liu Fundu  Petrolifeiro, Prosesu  atu dada  kadoras  mai  Timor-Leste  hahú  halo  ona  konseitu, Atu asegura Fundu  Petrolifeiros, ba  Konselho  Konsultivu  Fundu  Petrolifeiros  fó para ser ba Parlamento Nacional  hodi  husu  Governu   nia  justifikasaun.

Progresu ba alterasaun lei Fundu Petrolifeiros  no Lei Mineiro Lei Orsamentu  Geral  ami  haree  sei fó Inpaktu ba Orsamentu Geral, Servisu ida Proteje KKFP  tau  responsabilidade  ba  Organizasan  Sosiedade  Sivil  tomak Fundu  ne’ebé  iha  19 Miloes trasa atu labele gasta arbiru.

Folin  mina  rai agora ba 73 dolar   por  Barer, Governo  foti  3000  ita milloens  husi  Fundus  Petrolifeiros  Orsamentu.

Fundu  petrolífera  hetan mai  husi Parte ne’ebé  de’it

Fundu petróliu mai  husi parte sira mak hanesan ne’e;

  • Tasa Pertrolifeiros
  • Roal  fee direita ida ne’ebé  na’in  hetan (Tetun  katak Timor iha Direitu Tomak  atu  hetan RAI  TEEN)
  • Fundu  Petrolifeiro  hetan  osan  husi  investimentu  iha  Merkadu Internasional
  • 5% liu  husi  ida  ne’e  ita  Fo ba Timor  GAP
  • Husi  Sangrais  ita seidauk  hetan  reseitas
  • Insert  husi  rendimentu  atu  sa’e  ka  tun  ne’e  defende  ba  Banko 35 ne’e  investe  iha  asoes  ne’e  ita bolu  investimentu  non  eventu  iha tinan  kotuk  ita  lakon  850 dolar  Amerika.